En septembre 2016, plusieurs agences de presse annoncèrent hâtivement que des archéologues venaient de découvrir sous l'obélisque du Foro italico, à Rome, le testament politique de Musolini, rédigé en latin ; il était au secret depuis 84 ans.
Renseignement pris, je découvrais qu'il n'y avait jamais eu de fouilles archéologiques au Foro Italico, encore moins sous l'obélisque qui pèse 300 tonnes ; quant au testament politique, il était bien rédigé en latin, mais si peu secret que 2 organes de presse fascistes l'avaient publié en 1932, et que des concours de traduction avaient eu lieu dans les lycées à l'époque.
Depuis, les journaux ont rectifié ces approximations, quelquefois en antidatant les articles désormais disponibles sur le net (par exemple https://www.bbc.com/news/world-europe-37230455). Mais on peut encore lire des erreurs manifestes, comme ici par exemple :
https://www.ilprimatonazionale.it/cronaca/mussolini-messaggio-posteri-49642/ : "La scoperta del testo (scritto in latino), scritto su pergamena, è opera di due studiosi olandesi, Bettina Reitz-Joosse dell'università di Groninga e Han Lamers dell'università di Lovanio, che lo hanno trovato seppoloto insieme a monete d'oro nel basamento del monumento, realizzato nel 1932 in occasione dei 10 anni dalla marcia su Roma. "
Tout ce bruit fut provoqué par une publication de deux chercheurs néerlandais : Lamers Han, Reitz-Joosse Bettina, The Codex Fori Mussolini : A Latin Text of Italian Fascism, London, New York, Bloomsbury Academic, 2016. Jeunes chercheurs en histoire et en latin, ils ont ainsi assuré leur entrée dans les médias, et fortement accéléré leur carrière.
Les deux auteurs de l'ouvrage ont, à juste titre, beaucoup commenté le choix du monument, un obélisque, le replaçant dans la tradition architecturale romaine antique. Le transport du monolithe, en une seule pièce, fut un exploit que le latin du codex détaille d'ailleurs ; mais Lamers et Reitz-Joosse n'ont pas effectué le rapprochement de cette odyssée lithique, suivie par toute l'Italie de l'époque grâce aux actualités filmées, avec le transport du rocher sur lequel, au XVIIIe siècle, le tsar Pierre le Grand fit installer sa statue équestre. De même, on se demande pourquoi ils ont omis de commenter cette baroque cérémonie d'enfouissement : les familiers de l'histoire romaine antique savent que le Forum Romanum fut de nombreuses fois le lieu d'enfouissements religieux.
Quoi qu'il en soit, leur ouvrage est intéressant, notamment parce qu'il présente une version complète du Codex en latin, oeuvre d'un éminent latiniste de l'époque, Aurelio Giuseppe Amatucci (1867-1960), spécialiste de Plaute, et qui ne semble pas avoir souffert après-guerre de son passé fasciste. Pour l'anecdote, une rue existe encore à son nom dans le sud-ouest de Rome. Le Codex a été publié 4 fois dans les années 1930 : 2 fois dans des publications pour la jeunesse de l'organisation des Balillas, et 2 fois dans la célèbre revue pédagogique italienne Scuola e cultura (qui deviendra après-guerre Cultura e scuola). Le Codex, ce que nos auteurs néerlandais n'ont pas assez analysé non plus, est donc une production didactique destinée à la jeunesse fasciste contemporaine du Duce, mais aussi à la jeunesse future.
Voici, après les photographies, le texte latin, dont j'ai parfois un peu modifié la ponctuation ou quelques mots.
 |
| L'inauguration de l'obélisque, en 1932. |
 |
| L'obélisque, à l'époque fasciste. |
 |
| En juillet 2019. |
 |
| Rome, juillet 2019. |
Codex
fori Mussolini
Magnus
ab integro saeclorum nascitur ordo
Virgilius,
Ec. IV, 5.
Bellum
maxime omnium memorabile quae unquam gesta essent ab anno MCMXIV ad
annum MCMXVIII tota paene Europa exarsit, quod, cum et aliae gentes
vel armis vel opibus pugnantes adiuvissent fereque omnes anxia mente
fuissent, totius orbis terrae bellum factum atque appellatum est.
Huic
quidem bello Itali, quamvis paulo ante tot post casus hostibus
devictis tyrannisque expulsis denique in populi unius corpus liberi
coaluissent seseque vix firmassent, cum populis qui pro rei publicae
salute iure ac legitime, sed tum incerto Marte, pugnarent interesse
statuerunt atque patriae fines ex aliorum dominatu vindicare. Veterum
autem malorum memores et qua sunt virtute atque humanitate asperrima
quaeque perpessi neque vitae neque impensae pepercerunt ubi sociisque
victoriam comparerent, quam ingenti hostium exercitu profligato
egregiam denique sunt adepti.
Sed
hominum qui tum Italorum publicis rebus praeerant, alii ad civium vel
exterarum gentium ambitiosas voluntates nimis pavidi, alii opinionum
commentis deliri, utpote qui vel omnia civibus tribuerent nihil
patriae vel patriam ipsam omnino esse negarent, pessime tam praeclara
tantoque sanguine parva victoria usi Italiam in summum discrimen
adduxerunt ut optimus quique civis eius saluti jam desperaret.
Ea
tempestate caelesti quodam nutu atque numine VIR exstitit, qui
singulari acie ingeni animoque firmissimo praeditus et ad omnia
fortia facienda ac patienda paratus, non solum res inclinatas
eversasque in pristinum restituere sed etiam Italiam illam, quam
veteres Romani orbis terrarum lumen effecissent, Italis reddere
divina mente concepit consiliisque facta adaequare est aggressus. Qui
vir fuit
BENITUS
MUSSOLINI.
Hic
quidem cum primum patriae caritate victus bellum civibus acriter
suasisset, deinde miles strenue in acie pugnasset sanguinemque
effudisset, victoria parta fasces, qui veterum Romanorum pristinas
virtutes adumbrarent, instaurandos decrevit atque instauravit.
Inter
omnes quidem satis constat BENITUM MUSSOLINI, ex quo summam rerum
suscepit, cum cives omnes suo sagaci subtilique sensu Italae gentis
virtutum captos secum traheret, effecisse ut ii quam maximas
utilitates ex belli victoria caperent atque inter ceteras gentes
honestissimum locum obtinerent. Nec ullum fugit Illum diuturna
controversia dirempta rei publicae Summi Romani Pontificis amicitiam
iusto foedere conciliasse, patriae exercitum ornatissimum cum
maritima et aeria classe quam optime instructa comparasse legemque
tulisse ut qui aliquam artem profiterentur itemque fabricatores ac
fabri omnes in collegia vel societates coirent, quae tamen cum re
publica arte cohaerent ne causa esset quare odiis inter sese ac
simultatibus conflictarentur et cum omnium civium detrimento in suis
studiis atque operibus cessarent.
Praeterea
puerorum et adulescentium disciplinam novis legibus et peropportunis
institutis moderatus est, artium studia atque doctrinas omnino
provexit ; Italiae urbes, in primis Romam, magnificis iisque
utilibus aedificis exornandas, quam plurimas vias muniendas, cum
omnium temporum tum maxime antiquitatis monumenta reficienda vel
effodienda curavit. Agri culturae autem prospexit atque consuluit ita
ut loca diu inculta et pestifera brevi feracia ac salubria fierent ;
colonias armis praescriptique firmavit ; Italorum nummo stabile
pretium fecit eosque quantum potuit angustiis, quibus ceterae gentes
laborant, levavit.
Neque
vero, cum tot tantaque negotia sustineat, celebrari vel tantum
enumerari possunt singula quae gesserit ut res Italas omnino
tutaretur, legibus emendaret, moribus ornaret utque cives omnes in
officio contineret.
Denique
tanti VIRI salubri consilio, summa prudentia, certissima voluntate,
peropportuna opera rem publicam nunc demum habemus quae nulla erat
a.d. V Kaal. Nov. a. MCMXXII, cum regnante Victorio Emanuelle III
Itali sibi Italiam obtinuerunt novusque ab integro saeculorum ordo
eis natus est.
*
Qui
ut in perpetuum continuaretur pueros, puellas, adulescentes in nova
luce atque fere in patriae ipsius sinu educandos esse VIR ille
sensit, qui omnia considerat atque providet. Lex igitur a. MCMXXVI
(IV) lata acceptaque est ut Italiae pubes, dummodo parentes
consentirent, in sodalicia coiret et aetatis atque sexus ratione
habita « Balilla », « Avanguardisti »,
« Piccole Italiane », « Giovani Italiane »
fieret. Instituta igitur est quae « Opera Nazionale Ballila »
appellatur, eique Renatum Ricci DVX praefecit.
Hic
quidem Vir Carariae natus et miles voluntarius bello, quod supra
memoravimus, interfuerat et in Flumeta legione postea militaverat et
in republica reficienda renovandaque cum primis BENITUM MUSSOLINI
sectatus erat.
Tunc
vero, cum tanti momenti rei sibi curam suscepisset, effecit ut quam
optime perficeretur saluberrimum DUCIS consilium.
Quod
Itali mirari certatim liberos his Lictoriis sodaliciis quotannis
inscribendos curaverunt ut ea iam ex multis milibus puerorum,
puellarum, adulescentium constent. Quorum animi tutis praeceptis,
optimis libris, musica arte, peopportunis sermonibus, terrestribus
maritimisque peregrinationibus, ceteris rebus a praeceptoribus,
sacerdotibus, praefectis ad illam absolutam patriae imaginem
informantur, quam DUX ante oculos Italorum cotidie non verbis sed
rebus ipsis delineat adumbratque ; corpora autem multa atque
varia exercitatione, gymnicis ludis, sollemnibus certaminibus
firmantur nec solum inter strepitus urbium celebrium, sed etiam, ut
fieri potest, in remotissimis pagis et apud exteras gentes ubicumque
Italie pubes est, eorumque agminum concentus patriam per DUCEM
servatem canentium ad praeclara facinora optimi cujusque animum
excitant invidosque inimicosque Italici nominis docent Italiam
futuram esse, non fuisse.
Sed
ille alacer DUCIS consili effector, Renatus Ricci, dum haec parat
maturatque, Romae aedificandum esse vidit operum corpus, quae cum ad
tam providum consilium perficiendum essent utilia, tum in primis res
a DUCE mire gestas memoriae proderent.
Locus
est amoenissimus inter Montem Marium et flumen Tiberim ; ibi
stadia duo , quorum alterum amplitudine, alterum candore
marmorum insigne, aedificata instructaque sunt, praeterea
palaestrae, piscinae, hippodromi, exedrae, bibliothecae, theatra,
nemora, horti, ambulationes, in quibus mentes doctrinarum
litterarumque studiis, corpora adsiduis exercitationibus educarentur,
animi variis oblectationibus recrearentur solemniaque certamina
ederentur.
Inde
Forum Mussolini exstitit ;
ibique « Lictoria Academia », in qua instituuntur illi
qui iuventutis
sodaliciis praesint quique una cum litterarum doctrinarumque
praeceptoribus Italiae pubis
animos ad rectum fingant atque conforment illam Mussolini praeclaram
sententiam affectantes « Libro e moschetto ».
Quo
vero studio, quibus adsiduis conatibus, qua anxia cura Carariae
montes longe lateque temptati atque pervestigati sint ut marmor
reperiretur ex quo obeliscus monolithus DUCI dicaretur haud facile
enarrari potest. Denique candida moles, quae in altitudinem LX, in
latitudinem X fere pedes egrederetur, reperta est solisque lumine
refulsit. Sed hujus inventionis gaudio nova cura successit, cum moles
illa ex monte in aequum, Cararia Romam transvehenda esset. Quod
quidem nulla antea gens nisi Romani perfecerant ; neque qua
ratione Romani perfecerint satis constat. Vicit tamen architectorum
nostrorum acre ingenium, fabrorum singularis peritia, omnium patriae
DUCISQUE ingens amor. Quo factum est ut illa moles ferro lignoque
mira arte contexto inclusa fabris molientibus viam primum ex monte in
urbem atque ex urbe ad mare inter civium, qui floribus ornaverant,
gratulationes precesque veheretur, deinde duobus iunctis novo
artificio ratibus, quae inter se onus illud XII fere pondo acciperent
atque transveherent, quam diffillimo cursu mari Tyrrheno et per
flumen Tiberim Romam ad divi
Pauli portum peveniret.
In
divi Pauli portu quinque fere menses stetit navigium illud, cui nomen
« Apuanum » inditum erat, dum flumen augeret. Denique
a.d. X Kal. Dec. a. MCMXXX ad Farnesinam adduxerunt atque opportunam
tempestatem nacti obeliscum exposuerunt. Qui, a.d. V Kal. Nov. a. X
a. fasc. Instaur. machinis instrumentisque idoneis basi quadratae
impositus, altitudine pedum fere CXXX, cuspide aurea, marmoris
candore ceteros omnes vincit.
Stat
in ipso aditu Fori Mussolini et patriae fata per DUCEM
renovata, DUCIS in patriam excelsum invictumque animum, civium erga
DUCEM immotam fidem, res per Fasces praeclare gestas in perpetuum
consecrabit.
A.
d. V Kal. Nov. - Anno MXMXXXII p. Ch.n.,
OB
FASC. INSTAUR. DECENNALIA PRIMA
FELICITER
Hic
codex membranaceus latine scriptus ab Aurelio Iosepho Amatucci et
mira arte ab Henrico Brignoli Romae pictus in officina Nestoris Leoni
positus est in basi obelisci monolithi Fori Mussolini a.d. V Kal.
Nov.-Anno MCMXXXII p.Chr.n.
_____________________________________________________________